βραχογραφία

Σε διάφορες προϊστορικές εποχές, αρχίζοντας από την ανώτερη παλαιολιθική, οι πρωτόγονοι άνθρωποι συνήθιζαν να χαράζουν ή να ζωγραφίζουν παραστάσεις στα βραχώδη τοιχώματα των σπηλαίων και των φυσικών καταφυγίων ή επάνω σε περίβλεπτους υπαίθριους βράχους. Η συνήθεια αυτή θα πρέπει να είχε θρησκευτική ή μαγική σημασία, όπως εικάζεται από τα θέματα που ποικίλλουν από εποχή σε εποχή. Οι β., σπουδαία τεκμήρια της προϊστορικής τέχνης, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Τα ωραιότερα και παλαιότερα δείγματά τους ανάγονται στην ανώτερη παλαιολιθική εποχή και απαντώνται στη γαλλοκανταβρική περιοχή, στα βουνά δηλαδή των βόρειων ακτών της Ισπανίας, στη βορινή πλευρά των Πυρηναίων και γύρω από την κοιλάδα της Δορδόνης. Η καλλιτεχνική αυτή φάση καλύπτει το χρονικό διάστημα από την ωρινιάκειο έως τη μαγδαληναία περίοδο και εκδηλώνεται συνήθως στα τοιχώματα των σπηλαίων με παραστάσεις έντονα νατουραλιστικές, μονόχρωμες ή πολύχρωμες με κύριο χρώμα την ώχρα. Το προσφιλέστερο, σχεδόν αποκλειστικό θέμα τους είναι τα ζώα, στόχοι του κυνηγιού και βάση της διατροφής του ανθρώπου. Βόνασοι, ελάφια, τάρανδοι, άλογα, ακόμα και παχύδερμα όπως το μαμούθ, εκτελούνται με αντίληψη γραμμική, περιορισμένη στην απόδοση του εξωτερικού περιγράμματος. Κατά τη μαγδαληναία περίοδο η τέχνη προχωρά σε νέες κατακτήσεις και δημιουργεί με σχεδιαστικές βραχύνσεις και τονικές διαβαθμίσεις των χρωμάτων, ισχυρές προοπτικές και πλαστικές εντυπώσεις. Τα γνωστότερα ζωγραφισμένα σπήλαια της γαλλοκανταβρικής τέχνης είναι του Λασκό, των Τριών Αδελφών, της Αλταμίρα και του Φον-ντε-Γκομ. Κατά τη μεσολιθική εποχή, ενώ η γαλλοκανταβρική τέχνη των σπηλαίων εξαφανίζεται, ανθούν στο ισπανικό Λεβάντε (την παραλιακή ζώνη της ανατολικής Ισπανίας), στην Ιταλία και στη βόρεια Ευρώπη νέες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις. Η τέχνη των β. του ισπανικού Λεβάντε, καταγόμενη από την ανώτερη παλαιολιθική εποχή, συνεχίζει αρχικά τη γαλλοκανταβρική καλλιτεχνική κληρονομιά, αλλά εμπλουτίζει τον συντηρητικό νατουραλισμό των ζωγραφικών συνήθως έργων της με μια έντονη και ζωηρή κίνηση. Η εξέλιξη της τέχνης του ισπανικού Λεβάντε διακρίνεται καθαρά στους βράχους της Μινατέδα, κοντά στο Αλμπαθέτε, από τις επιζωγραφήσεις, επάνω σε παλαιότερα έργα, νεότερων και διαφορετικής τεχνοτροπίας μορφών. Ενώ στη γαλλοκανταβρική τέχνη ο άνθρωπος κατέχει δευτερεύουσα θέση, στα περισσότερα έργα του ισπανικού Λεβάντε γίνεται ο πρωταγωνιστής. Απεικονίζεται γυμνός, στολισμένος με φτερά, αρματωμένος με ακόντιο ή με τόξο και βέλη· οι κινήσεις του είναι ζωηρές και σχεδόν πάντοτε τρέχει. Η κίνηση αποδίδεται άλλοτε με την ισχυρή σχηματοποίηση των μελών που ερμηνεύονται γραμμικά και μοιάζουν σαν κλωστές, άλλοτε με την υπερβολική διόγκωση των μυών της κνήμης. Η γυναίκα έχει το στήθος γυμνό και το κάτω μέρος του σώματός της σκεπασμένο με μακριά κωδωνοειδή φούστα. Με την πάροδο του χρόνου, η αρχική τάση της αυστηρής σχηματοποίησης επικρατεί απόλυτα στην τέχνη του ισπανικού Λεβάντε, η ανθρώπινη μορφή καταντά ένα απλό σταυροειδές σχήμα ή υποδηλώνεται με μία κατακόρυφη γραμμή για το σώμα, πλαισιωμένη με την τοξωτή γραμμή των διπλωμένων χεριών. Ανάλογη σχηματοποίηση εμφανίζει και η μεσημβρινή Ιταλία (στο σπήλαιο Ρομανέλι στην Τέρα ντ’ Ότραντο), ενώ στη Σικελία τα σπήλαια του Μόντε Πελεγκρίνο, κοντά στο Παλέρμο, και του νησιού του Λεβάντσο έχουν χαραγμένες παραστάσεις απλές αλλά σαφώς νατουραλιστικές. Αρκετά συγγενικές με τις ισπανικές είναι οι β. της βόρειας Αφρικής (Μάγκρεμπ, Λιβύη, βόρεια Σαχάρα, Αίγυπτος). Χρησιμοποιούν τις ίδιες τεχνικές, τη χάραξη ή τη ζωγραφική, με τη διαφορά ότι βρίσκονται κατά κανόνα όχι στα τοιχώματα των σπηλαίων αλλά σε ανοιχτούς χώρους, συνήθως σε πλαγιές βουνών, για να φαίνονται από μακριά. Οι πρώτες εκδηλώσεις και αυτής της τέχνης ανάγονται στη μεσολιθική εποχή και συνεχίζουν την παράδοση των κυνηγετικών λαών βορειότερων τόπων, όπου το κλίμα ευνοούσε παλαιότερα την ύπαρξη ορισμένων ζώων που αργότερα εξαφανίστηκαν ή αποδήμησαν νοτιότερα (βούβαλοι, ιπποπόταμοι, καμηλοπαρδάλεις, ελέφαντες). Παρουσιάζονται και εδώ, όπως και στην τέχνη του ισπανικού Λεβάντε, εκτός από τις μεμονωμένες μορφές, και πραγματικές σκηνές κυνηγιού στις οποίες συμμετέχει και ο άνθρωπος. Ενώ στις ευρωπαϊκές περιοχές η τέχνη των κυνηγών είχε εξαφανιστεί, η νατουραλιστική της διάθεση επιβίωσε στις β. των ποιμένων της βόρειας Αφρικής με τις παραστάσεις βοοειδών, τράγων και προβάτων. Ο θρησκευτικός λόγος ύπαρξης της τέχνης τους είναι και πάλι μαγικός, δεν αποβλέπει όμως στο κυνήγι αλλά στην ευημερία των κοπαδιών. Έτσι αυτές οι β. και τα χαράγματα παρατηρούνται συχνά σε μέρη όπου υπάρχουν πηγές. Εκτός από τις περιοχές της Μεσογείου, η β. μεταφέρθηκε στο τέλος της παλαιολιθικής εποχής και στο βόρειο άκρο της Ευρώπης, στους κυνηγετικούς λαούς της Σκανδιναβικής χερσονήσου (παραστάσεις με ελάφια και ταράνδους) και κατά μήκος των ρωσικών ακτών της λίμνης Ονέγκα και της Λευκής θάλασσας. Πολύ διαφορετικές από όλες τις προηγούμενες είναι οι β. της νεολιθικής και των εποχών των μετάλλων στην Ευρώπη. Ο σκηνές του οργώματος και τα είδη των κατοικίδιων ζώων, κυρίως του βοδιού, φανερώνουν ότι οι δημιουργοί τους είναι τώρα λαοί γεωργικοί. Η θρησκευτική σημασία των θεμάτων είναι έκδηλη. Απεικονίζουν συχνά τη θεότητα (π.χ. ηλιακός δίσκος) και τα σύμβολά της, όπως είναι η ηλιακή βάρκα και ο πέλεκυς. Η τεχνοτροπία είναι αυστηρά σχηματική και τείνει συχνά σε γεωμετρική αφαίρεση, η εγχάρακτη ζωγραφική η οποία βασιζόταν ουσιαστικά στη γραμμή του περιγράμματος εξαφανίζεται και οι μορφές εκτελούνται με μια νέα στικτή τεχνική που γεμίζει ολόκληρη την επιφάνειά τους. Συχνά απεικονίζεται ο άνθρωπος σε στάση προσευχής, στην εργασία του ή στον πόλεμο. Τέτοιες σκηνές μάλλον δεν έχουν πια μαγική αλλά λατρευτική έννοια. Τα σημαντικότερα τεκμήρια αυτής της τέχνης ανακαλύφθηκαν στις Άλπεις, κυρίως γύρω από το Μόντε Μπέγκο κοντά στα σύνορα Ιταλίας και Γαλλίας (Βάλε ντέλε Μεραβίλιε), στη Βαλκαμόνικα, κοντά στην Μπρέσια της Ιταλίας και στις Σκανδιναβικές χώρες. Ανθρώπινη μορφή με αντιλόπη, τμήμα της βραχογραφίας που ανακάλυψαν ευρωπαϊκές αποστολές στο όρος Tavτράρτ Ακακούς (Λιβυκή Σαχάρα), που βρέθηκε στο καταφύγιο του Iv Εχέντ· ανήκει στην αρχαιότερη ποιμενική φάση και χρονολογείται μεταξύ του 5000-4000 π.Χ. (φωτ. Igda). Χαρακτηριστικό δείγμα βραχογραφίας στη Βαλκαμόνικα της Ιταλίας, όπου εικονίζεται σκηνή οργώματος εκτελεσμένη με στικτή τεχνική (φωτ. Igda). Βραχογραφία σε σπήλαιο του Λασκό (Γαλλία), που εικονίζει έναν ταύρο, έργο της παλαιολιθικής εποχής. Λεπτομέρεια βραχογραφίας σπηλαίου στο Μόντε Πελεγκρίνο της Σικελίας (φωτ. Tomsich).